مقدمات جنگ بابل و ماد علیه آشور
سرانجام در حدود دهه دوّم قرن
هفتم ق.م، پادشاهی ماد از خراج دادن به سکاها رهایی یافت اما تجربه گذشته
به هوخشتره آموخته بود که برای رسیدن به پیروزی، به سپاه سازمان یافته ای
نیاز است؛ بدین سبب، هوخشتره به سپاهی آراسته مجهز گردید و به احتمال، هم
او بود که در پارسه، به پادشاهی «آریارمنه» پایان داد و بدین سان، پسر و
نوه پادشاه پارسه، «آرشام» و «ویشتاسب» را، حتی از اختیار لقب «شاه» نیز
بازداشت. لوح سیمینی که آریارمنه با غرور، تبار خویش را بر آن نوشته بود،
به اکباتان برده شد.
هوخشتره بیشتر سرزمین جنوب و باختر دریاچه اورمیه را نیز به تصرف خویش
درآورد و گویا ایالت پیشین آشور - پارسوآ - در این زمان زیر فرمان او
درآمده باشد و ماناییان، وی را بعنوان پادشاه به رسمیت شناخته باشند با این
حال بسیاری از آنان، به نینوا نزد «سین-شار-ایشکون» گریختند.
در آغاز، قلمرو پادشاهی «نبوپیلسر» در بابل، تنها بابل مرکزی، یعنی پیرامون
پایتخت، را در برداشت و شهرهای جنوبی و شمالی بطور مستقیم تابع
«سین-شار-ایشکون»، شاه آشور بودند. بدین سبب، نخستین سال های پادشاهی
«نبوپیلسر» صرف تسخیر و تحت انقیاد در آوردند خود خاک بابل گردید.
«نَبوپُلسر»، خوارشدگی نیاکانش، از جمله «مردوک بلدان» را فراموش نکرده بود
که در تلاش های خود برای آزادسازی بابل از تسلط آشور، متحمل شکست شده
بودند. حالا که نبوپُلسر بطور کامل بر شهر بابل تسلط یافته بود، به جنگ
ادامه داد و آشوریان را از شهرهای بابلی، یکی پس از دیگری بیرون راند. این
امر در سال 616 ق.م، و شاید اندکی زودتر انجام گرفت و در آن زمان، سراسر
بابل زیر فرمان او درآمد.
در گذشته عیلام همیشه متحد بابلیان و کلدانیانی که علیه آشور عصیان می
کردند بود ولی عیلام دیگر وجود نداشت و از این رو، «نبوپیلسر» چشم امید به
ماد دوخت که اکنون استوار و قوی گشته بود. «نبوپیلسر» از آغاز امر و پیش از
اینکه علیه آشور اقدام کند، با «هوخشتره» عهدی بست و دختر او «آم-ای-تیدا»
را برای پسر خود «نَبوخودونوسور»، به زنی گرفت.
در این زمان، سکاها نیز از تحت نظارت آشور خارج شده به غارت نواحی مرزی و
دوردست آن کشور پرداختند. هرودوت، از هجوم سکاها به کرانه فلسطین - تا سرحد
مصر سخن می گوید.
در نتیجه این تاخت و تازها، که به احتمال با نهضت های مردم همراه و همیار
شد، از آغاز دهه سوّم سده هفتم به بعد، نظارت آشور بر ایالات باختری به
مراتب سست تر گشت. فرعون «پسامتیک»، شهر فلسطینی «آشدود» را - که در گذشته
مانند سرزمین یهودیه به آشور خراج می پرداخت - مدت درازی محاصره کرد و
«یوشیا» پادشاه یهودیه (607 - 637 ق.م) بدون اینکه بیمی به دل راه دهد،
ایالات آشوری همسایه پادشاهی خود را تصرف نمود.
در فنقیه، پادشاهی صیدون زنده شد. تاریخ دقیق این رویداد ها را نمی توان
یادآور شد ولی گمان می رود که پیش از سال 620 ق.م بوده باشد. جنگ های داخلی
آشور بیش از پیش آن دولت طفیلی نظامی را ناتوان کرد و در جنگی که میان
آشور و بابل (و ماد) آغاز شد، دولت آشور نتوانست به تنهایی پایداری کند و
ناچار در صدد یافتن متحدانی برآمد. یکی از آن متحدان، پادشاهی ماننا بود که
به ظاهر شاهان آن، از زمان «اوآلّی»، متفق آشور بودند. به احتمال قوی،
پادشاه اورارتو نیز به ظور رسمی و در ظاهر، متحد «سین-شار-ایشکون» بود ولی
گویا در عملیات جنگی شرکت نمی جست. اما از سکاها در منابع تاریخی آن زمان
نامی برده نشده است. به ظاهر شکستی که اندکی پیش از آن تاریخ توسط هوخشتره
بر ایشان وارد آمده بود، بطور موقت آنان را از صحنه حوادث خارج ساخته بود.
مصر نیز همچون متحد آشور وارد کارزار شد.
مراتب بالا نه تنها ناتوانی آشور را نشان می دهد، بلکه می رساند که وضع در
نظر آن دولت بسیار وخیم بوده است وگرنه، ممکن نبود که آشوریان، لشکریان
پادشاهیهایی را که در گذشته نزدیک خراجگذار ایشان بودند، به کشور خویش راه
دهند و با آنان، چون متحدان متساوی الحقوق داد و ستد کنند.
چه چیز تا این حد باعث وخامت اوضاع شده بود؟ گمان نمی رود که عصیان بابل به
خودی خود نیازمند چنین اقدامات جدی بوده باشد زیرا در تاریخ آشور این گونه
شورش ها فراوان بوده و آن دولت، به آسانی و یا به دشواری، همواره آنها را
خاموش می کرده است. ورود ماد در جنگ نیز نمی توانست موجب نگرانی آشور شود
زیرا که به احتمال قوی، هوخشتره هنوز در سال 616 ق.م وارد کارزار نشده بود.
به گمان قوی، در نظر مقامات دولتی آشور، وخامت اوضاع بدان سبب بود که عموم
مردم امپراتوری، از نهضت ضد آشور، پشتیبانی می کردند.
روشن نیست که مادی ها در آن زمان چه اقدامی به انجام رساندند. از برخی روایات برمی آید که ایشان در آن هنگام مشغول محاصره نینوا بوده اند.
«سین-شار-ایشکون» و لشکریان آشور نیز در طی سال 613 ق.م هیچ اقدامی به انجام نرساندند و گمان می رود که شاید به واقع، در نینوا محصور بوده اند. با این وجود آنچه که از متن «تاریخ گد» و کتاب «ناحوم» می توان استخراج کرد، همه از کوتاهی مدت محاصره نینوا و اینکه به ناگهان به تسخیر در آمد، داستان سرایی می کنند. بدین سبب به احتمال قوی مادیها در سال 613 ق.م در نقطه دیگری سرگرم بوده اند.
شاید آشور با بکارگیری تمام منابع باقی مانده خود، در یک تلاش با تمام وجود، می توانست در برابر هر کدام از بابلی ها یا مادی ها به تنهایی دوام آورد. اما امپراتوری آشور در رویارویی با اتحاد میان این دو مخالف قَدَر، محکوم به شکست بود.
تا آنجا که از متن بریده بریده و تا اندازه ای ناقص «تاریخ گد» می توان فهمید، این بار بابلیان و مادیها اقدامات خویش را هماهنگ ساختنه بودند. به ظاهر لشکریان نبوپلسر و جنگاوران هوخشتره در دره دیاله به هم رسیدند و یکجا از رود رادان (آدم کنونی) در محل برخورد آن رود و دجله کذشتند و به سوی حصار نینوا حرکت کردند. از ماه سیمان تا آب (خرداد تا مرداد) سال 612 ق.م، سه نبرد در زیر حصار پایتخت آشور رخ داد. نبرد نخست منجر به شکست «آرپاکس» مادی و نبرد دوّم به شکست «بلسیس» بابلی انجامید.
سرانجام در ماه آب (مرداد). حمله به نینوا، به سبب طغیان آب - که بطور ساختگی ایجاد کردند - و به احتمال حصار گلین شهر را خراب کرد، به موفقیت انجامید. متحدان وارد نینوا شدند. در همان روز، «سین-شار-ایشکون» شاه آشور، خود را به میان شعله های آتش در حال اشتعال خویش افکند.
جنگ های خیابانی آغاز شد. هر که قادر به حمل سلاح بود کشته شد و دیگران را به بردگی بردند و درباره کسانی که سهم جنگاوران شده بودند، پشک می زدند. کودکانی را که نمی توانستند زحمت راه رفتن بر خود هموار کنند در جا می کشتند و زنان بزرگان را مجبور می کردند (برای خوار و رسوا کردن ایشان) که با دامن دریده حرکت کرده به بردگی روند. آیا انتظار دیگری می رفت؟
خاصیت جنگ های دوران برده داری چنین بود و اقوامی که مدتی مدید در قید اسارت زندگی کرده بودند، آرزو داشتند روزی برسد، و با ستمگران همان گونه رفتار کنند که خود از ایشان دیده بودند. مگر آشوریان هیزم انبار نرکده و آتش نیفروخته کودکان را نمی سوزاندند؟ مگر هرم هایی از زندگان نمی ساختند؟ مگر کاخ ها و نیایشگاه های خویش را با تصاویر برجسته مردان و زنان اسیر و لخت با دامن های دریده «مزیّن» نمی ساختند؟
با این حال اطلاعات موجود نشان می دهد که رفتار مادی ها و متحدان ایشان با آشوریان مغلوب، به مراتب ملایم تر و بهتر از روش پیشین آشوریان بوده است. «تاریخ گد» یادآور می شود که «بزرگان»، یعنی اعیان و متشخّصان بیشتر در معرض کشتار قرار گرفتند. «کتسیاس» می گوید که فاتحان، آثار نینوا را از روی زمین محو کردند و ثروتهای آن شهر را به اکباتان، پاستخت ماد فرستادند ولی، ساکنان نینوا را در محل باقی گذاشته در دهکده های پیرامون آن مسکن دادند.
به هر تقدیر مدارک موجود گواهی می دهد که مادیها، قوم آشور و توده های ستمدیده آن را نابود نکردند و قصد نابودی ایشان را هم نداشتند و اگر هم در طی جنگ با آشور، اسیران فراوان گرفته به بردگی بردند، ولی از برده ساختن تمام اهالی آشور سخنی در میان نبود و حال آنکه آشوریان در چذشته چنین می کردند. این را دو سبب بود:
نخست آنکه مادی ها بیشتر نیروی خویش را از مردم اقوامی که آشور به اسارت درآورده بود گرفته بودند و عامه مردم آشور نیز از لحاظ ترکیب اجتماعی و وضع معاش خویش، به هیچ وجه فرقی با ستمدیدگان سرزمین های مطیع آشور نداشتند و دوّم آنکه، تکامل تولیدات برده داری در خود خاک ماد در سطحی بود که نمی توانست شمار زیادی برده را جذب کند.
هوخشتره در روز 20 ایلول (شهریور) سال 612 ق.م به ماد بازگشت. نبوپلسر در ویرانه های نینوا ماند و لشکریان وی کماکان به دهکده ها و نقاط مشکونی آشور دستبرد می زدند و غارت می کردند.
بدین ترتیب نینوا سقوط کرد. ولی جنگ پایان نیافته بود. بخش هایی از لشکر آشور به سرکردگی «آشور-اوبالیت» (به ظاهر برادر کوچکتر آشوربانیپال و عموی سین-شار-ایشکون) توانستند هنگام حمله به نینوا، از آن شهر بیرون روند. آشوروبالیت در «حرّان» که در آن زمان بزرگرین شهر شمالی میان دو رود بود پنهان شد. شهر مزبور از شاهان آشور حق خودمختاری دریافت کرده بود و به ظاهر به همین سبب هوادار آشور بود. آشوروبالیت در زمان حیات آشوربانیپال برادر خویش، کاهن خدای «سین» در حرّان بود - خدایی که در سوریه و میان دو رود بسیار محترمش می داشتند - و بدین سبب روابط استواری با آن شهر داشت. او در پاییز سال 612 ق.م در حرّان به تخت پادشاهی آشور نشست و با عنوان «آشوروبالیت دوّم» تاجگذاری کرد و در آنجا، بقایای لشکریان آشور و دسته های متحدانی که به سببی از مادیها و بابلیان انتظار خیری نداشتند و می خواستند مبارزه را ادامه دهند و موجودیت پادشاهی آشور را - حتی در بخشی از خاک پیشین آن هم شده - نگاه دارند، به دور «آشوروبالیت دوّم» گرد آمدند. امید اصلی ایشان به مصر و فرعون «نخوی دوّم» بود. اورارتو که سکاها ناتوانش کرده بودند و از خطر ماد بیمناک بود نیز - به نظر می رسد - اتحاد با آشور را نگاه داشته بود. باور کردن این حقیقت که شکست آشوریان براستی قطعی و جبران ناپذیر است، برای همه دشوار بود
